در عرصه پروژههای عمرانی و غیرعمرانی، هزینههای اجرایی فراتر از محاسبات اولیه فهرست بها میباشند. عوامل پنهانی همچون هزینههای اداری، بیمهها، و سود پیمانکار، میتوانند تاثیر قابل توجهی بر سود و زیان پروژه داشته باشند.
برای درک بهتر اهمیت ضریب بالاسری، به این سوال فکر کنید: آیا هزینههایی مانند حقوق سرپرست کارگاه، مهندسین دفتر فنی، و اجاره دفتر مرکزی در آنالیز ردیفهای فهرست بها دیده شدهاند؟ پاسخ منفی است. فهرست بها تنها هزینههای مستقیم اجرایی را پوشش میدهد و هزینههای بالاسری را نادیده میگیرد.
به منظور پوشش این هزینههای غیرمستقیم و تضمین سودآوری پروژه برای پیمانکار، مفهوم “ضریب بالاسری” مطرح میگردد. این ضریب، با اعمال بر قیمت های فهرست بهایی پروژه، کل هزینههای مستقیم و غیرمستقیم را محاسبه میکند.
در این مقاله، به واکاوی مفهوم ضریب بالاسری و کاربرد آن در پروژههای مختلف خواهیم پرداخت.
در دنیای پروژههای عمرانی، هزینهها همیشه به صورت شفاف و قابل پیشبینی نیستند. در کنار هزینههای مستقیم اجرایی که در فهرست بها آمدهاند، هزینههای غیرمستقیم دیگری نیز وجود دارند که پیمانکار را متحمل بار مالی میکنند. این هزینهها، که به آنها “هزینههای بالاسری” گفته میشود، میتوانند مستقیماً به یک پروژه خاص مرتبط باشند یا حتی چندین پروژه را تحت تأثیر قرار دهند.
ضریب بالاسری در واقع عددی است که با ضرب شدن در ارزش فهرست بهایی فعالیتهای پروژه، کل هزینههای مستقیم و بالاسری پروژه را به ما میدهد.
این ضریب، تمام هزینههای غیرمستقیم پروژه را در بر میگیرد و اهمیت آن به حدی است که سازمان برنامه و بودجه کشور، مبحثی را به آن اختصاص داده و در پیوست سوم فهرست بها به تفصیل به آن پرداخته است.
هزینههای بالاسری به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
این دسته از هزینهها به طور مستقیم به یک پروژه خاص مرتبط نیستند و به فعالیتهای کلی و مدیریتی شرکت مربوط میشوند. برخی از مهمترین هزینههای بالاسری عمومی عبارتاند از:
این دسته از هزینهها به طور مستقیم به یک پروژه خاص مرتبط هستند اما نمیتوان آنها را به یک فعالیت اجرایی خاص نسبت داد. این هزینهها شامل موارد زیر میشود:
توضیح 1: هزینهی دستمزد نیروی انسانی شاغل در تعمیرگاه ماشینآلات در هزینههای بالاسری منظور نمیشود.
توضیح 2: در طرحهای تملک داراییهای سرمایهای، برخی هزینهها توسط کارفرما پرداخت میشود و در هزینههای بالاسری منظور نمیشود.
نکته: به آیتمهای پایه یا فهرستی تمامی ضرایب، به آیتمهای ستارهدار برآوردی تمامی ضرایب و به آیتمهای ستارهدار غیر برآوردی تنها ضریب بالاسری ضرب میشود.
شاید برایتان سوال پیش بیاید که ضریب بالاسری در طرحهای عمرانی و طرحهای غیر عمرانی چه تفاوتی دارد؟ پیش از ذکر تفاوت آنها در ضریب بالاسری به اختصار به توضیح آنها میپردازیم.
طرحهایی که جزئی از بودجه سالیانه کشور است و به منظور تحقق بخشیدن به هدفهای برنامه عمرانی ۵ ساله، اجرا میگردد و تمام یا قسمتی از هزینههای اجرایی آن، از محل اعتبارات عمرانی تأمین میشود.
طرحهایی که بودجه آن از منابعی غیر از بودجه عمرانی تامین شود.
حال که تفاوت طرح عمرانی و غیر عمرانی مشخص شد به سراغ اختلاف این دو طرح در انتخاب ضریب بالاسری میرویم.
مطابق دستورالعمل کاربرد فهرست بها 1403، ضریب بالاسری طرحهای عمرانی برای کارهایی که به صورت مناقصه واگذار میشود برابر 1.30 و برای کارهایی که به صورت ترک تشریفات مناقصه یا عدم الزام برگزاری مناقصه است برابر 1.20 در نظر گرفته میشود.
ضریب بالاسری طرحهای غیرعمرانی برای کارهایی که به صورت مناقصه واگذار میشوند، برابر 1.41 و برای کارهایی که به صورت ترک تشریفات مناقصه یا عدم الزام برگزاری مناقصه است برابر 1.3 در نظر گرفته میشود.
برای مقایسه تفاوت ضریب بالاسری طرحهای عمرانی و غیرعمرانی جدول زیر را مشاهده کنید.
عمده تفاوت ضریب بالاسری طرح های عمرانی و غیرعمرانی به پرداخت سهم بیمه پیمانکار مربوط میشود.
اگرچه سازمان برنامه و بودجه آنالیز دقیقی برای محاسبه ضریب بالاسری در طرحهای عمرانی و غیرعمرانی ارائه نداده است، اما با بررسی موارد تاثیرگذار در این آنالیز و استفاده از فرمول ذکر شده در جدول شماره 6 دستورالعمل نحوه ارائه تجزیه بها، میتوان به درکی از نحوه محاسبه این ضرایب دست یافت.
در ادامه، برای روشنتر شدن جزئیات محاسبه ضریب بالاسری، آنالیز این ضریب را برای پروژههای عمرانی و غیرعمرانی به تفکیک ارائه خواهیم کرد. این آنالیزها نشان میدهند که چگونه هزینههای مختلف در تعیین ضریب بالاسری نقش دارند و تفاوت اصلی بین این دو نوع پروژه در کدام بخشها نهفته است.